«Una lámpara encendida tras la ventana vela el corazón secreto de la noche»

 

Sara Blanco

 

Así da comienzo un poema del francés Arthur Rimbaud titulado “Entre les murs”, unos versos escogidos por Gaston Bachelard en su Poética del espacio (1957) para referirse a la casa como el palacio ancestral del reino de la imaginación. En este lugar cargado de referencias sobre el concepto inmemorial del hogar, la luz que emana a través de la ventana es el símbolo de la gran espera, el ojo que vigila en la perenne calma de la noche, una estrella prisionera prendida en el hielo del instante (Christiane Barucoa).

Para Eva Díez, la luz es también un elemento con carácter propio, una realidad de múltiples matices que abre una puerta a la esperanza en un mundo que se ahoga. Para ella, la luz es valentía y fuerza, es un símbolo atávico de renovación, de renacimiento, el destello que finalmente triunfa al enfrentarse a las tinieblas.

Se ha insistido en el carácter intuitivo del trabajo de la artista, que se puede identificar como fotopoético. Se trata de un proceso lento, de descubrimiento, derivado de la creación de fuertes vínculos emocionales con los elementos que retrata a través del objetivo de su cámara.

Por este motivo, las referencias a la ensoñación poética de Bachelard son frecuentes, teniendo en cuenta la simbología del hogar como una metáfora plástica de nuestro inconsciente, un estimulo para la memoria y la imaginación. En un acto casi de ternura, la artista devuelve la luz del hogar a su interior, retornando por un instante a un tiempo remoto mediante la insinuación velada de la presencia humana entre las grietas de la ruina.

Así, en la intimidad del hogar, entre los muros del refugio, la casa termina convirtiéndose en un autorretrato de la artista, o de nosotros mismos.

 

 

 

 

XANELAS QUE SON FAROS

 

Xosé M. Buxán Bran

 

Paseando nas noites de invernía por Dinamarca, Suecia, Holanda, Bélxica ou Gran Bretaña, lembro contemplar e admirar, apampado, as cálidas luces que sen pudor asomaban polas grandes fiestras de cada casa. Luces amarelas e agarimosas, puntuais e non uniformes, a desprender con delicadeza a calor do fogar. Lares orgullosos e afoutos que exhibían a súa intimidade sen asomo de vergoña ou culpa e, por suposto, sen remorsos. Nesas vivendas non había cortinas finas nin grosas, tampouco persianas ou contras, porque se trataba de vivir libre, cara a dentro, de pregoárllelo aos de fóra, sen filtros nin veos. Aí, no medio dunha nutrida biblioteca, co fondo dun cadro, a carón de mobles e avíos, paraban os moradores, sós ou en compaña, de pé ou sentados; a ler, a cear, a ver a televisión… E compartíano todo comigo, o descoñecido camiñante que na xélida rúa se vía, de súpeto, dentro do seu cálido refuxio…

Confeso que sempre que visitei os países do norte de Europa sentín unha enorme envexa e tamén o devezo de pertencer a ese mundo que alumeaba o interior da casa cunha tenra e acolledora luz que, coma un faro na noite, guiaba e magnetizaba os transeúntes.
Fronte a iso, sempre me viñan á lembranza as nosas xanelas veladas e enclaustradas, como por cousa da ignorancia, da vergoña e do medo, un claro sinal da nosa inveterada desconfianza cara ao exterior e alleo. Por non falar das lámpadas fluorescentes de baixo consumo que as casas e negocios adoitan usar en España; luces frías e arrepiantes no seu potente e lacerante cegamento azul, que máis parecen servir para alumear a mesa dun quirófano que para aloumi- ñar a intimidade dunha mesa de comedor ou o sosego dun salón.

Penso nisto ao que ollo esas casas que foto-grafa na noite o obxectivo de Eva Díez. A artista semella querernos levar a través das fotografías cara a unha experiencia antiga e milenaria onde a luz que emana a través das fiestras de cada casa, xunto co fume da cheminea, eran o contrasinal dunha orde ancestral baseada na vida familiar, no fogar, no lar. Por iso, as casas de Eva Díez teñen as fiestras con luz, as portas con luz; as vivendas non son nin deberían ser nin búnkeres, nin goridas nin zulos senón balcóns, terrazas, soportais, portas e xanelas por onde circule ceibe o ar e a luz, é dicir, a vida.

Retrotráiome de novo ás terras do Norte de Europa e reparo nas rúas cuxa escuridade é a norma. Velaí a luz xusta, mesmo escasa e polo tanto temperada, a luz que lle permite á noite ser noite, e a nós apalpar con ledicia a escuridade e as sombras dos obxectos, da natureza, das persoas.

Pola contra, nas rúas das cidades do sur, a luz artificial é un desenfreo de watts que transfigura a noite. A nosa contaminación luminosa impide contemplar as estrelas, mergullarse no negror do cosmos, na noite escura na que as plantas e todos os seres vivos, tamén os humanos, seguimos os ciclos naturais de luz e escuridade.

E si, tamén aí Eva Díez avoga por un mundo máis harmónico, fotografando a luz nunha atmosfera de sombras e nocturnidade que apazugan o espírito e o concilian a un, reconfortándoo, coas tebras silandeiras do descanso e do sono. Representacións para lles facer fronte aos desbocados biorritmos da vida moderna e arrodeada cadora de rechamantes cores e estímulos cromáticos, que se amosan saturados en exceso e que nos mergullan nunha orxía continua de acicates visuais procedentes de todo tipo de fontes de luz. Eses estímulos electrizan a mente e o corpo.

Si, Eva Díez fai posible o milagre de aboiarmos nun remanso de silencio nocturno que nos enche de paz e de sosego. As súas fotografías de ceos no luscofusco ou da noite pecha temperan as nosas retinas e as nosas almas e fan posible que a noite volva ser noite.

Contemplo agora con atención as arquitecturas que fotografa Eva Díez e volvo relacionar todas esas construcións coas casas do Norte que sempre percibín cunha arquitectura de escala humana, con propensión a ter unha feitura acaída: nin rechamante, nin inzada de calimbornios, nin tampouco descoidada. Casas que son, por fortuna, vellas; si, case sempre vellas, antigas, de todas as épocas e estilos.

Velaí están: intactas, tal como foron feitas no seu día, sen «renovacións» e «modernizacións» exteriores que as desfiguran até facelas irrecoñecíbeis con respecto a aquilo que foron no momento da súa construción. Por ese motivo, as fiestras, as carpintarías, as galerías, os balcóns… continúan a ser tal como eran na súa orixe, sen pechamentos, sen «rendibilizar» espazos, sen «aproveitamentos» de galerías ou sobeiras ao xeito habitual, por desgraza, nas nosas latitudes. Porque aquí a arquitectura é unha arte esnaquizada, chea de desfeitas producidas polos construtores, os arquitectos e os moradores. Miles de fermosos exemplos de arquitectura vernácula, de arquitectura popular ou de autor, ou antiga, ou moderna que nuns casos foi maltratada, noutros vilipendiada e noutros, finalmente, esgazada e destruída.

Observo logo que as casas captadas por Eva Díez semellan esmorecer por mor da desidia e o abandono, pero, por fortuna, seguen estando, malia todo, vivas; agónicas, si, pero vivas. Certo é que teñen o tellado afundido, un muro derruído, o chan caído, pero aínda poden ser recuperados ou restaurados; o caso é que esa casa siga no sitio, na súa configuración orixinal, no seu perfil esencial de antano. Mentres estea aí, aínda hai esperanzas de que se manteña en pé, de que exista. En cambio, cando a picaraña a destrúe de vez e a substitúe, en prol da «modernización» e do «arranxo», por un predio de pisos, entón xa non hai remedio posible: o crime xa está perpetrado e non é senón un máis entre tantos outros miles de crimes urbanísticos cometidos decotío en todas as aldeas, vilas e cidades de calquera país.

Sobra insistir unha vez máis en como coa destrución do patrimonio arquitectónico está a perderse tamén a memoria e a historia do lugar, dos seus moradores, dos seus modos de vida. Por iso me resultan tan fascinantes as casas vellas que capta o obxectivo de Eva Díez, que, arrodeadas de paisaxes virxes, nos dan a impresión de que estamos a asistir á representación dun relato fantástico e máxico onde todo é irreal e imposible. No entanto, a artista parece estarnos a dicir que non, que o asunto representado é certo porque ela estivo aí e prendeu as luces desas casas, porque entrou nos seus cuartos e porque, finalmente, puido tirar esas fotografías para darnos testemuño da súa existencia, da súa enerxía.

Desde moitos puntos de vista, este traballo de Eva Díez supera a mera fotografía fermosa de calendario. Porque esta serie fotográfica de Eva Díez está cargada de lecturas… tamén políticas. É por iso polo que eu lles escribo aquí da iluminación na arquitectura e nas rúas en diferentes partes de Europa, e é por iso polo que eu lles falo das casas e da arquitectura.

As vivendas acesas de Eva Díez son moito máis ca unha postal delicada; as casas que alumean na noite están a reivindicar, coma un facho nunha revolta, a enerxía dun territorio antigo onde a vida se construía cos alicerces da comuñón entre os elementos da natureza. Cando Eva Díez escolle esas vellas moradas e cando prende as luces interiores, igual que xacando o fixeron o seus moradores, está a insuflar nova vida e enerxía a esa longa noite de sono á que foron confinados eses lugares. Abrindo á luz esas delicadas casas, Eva Díez espértanos da cegueira do progreso irracional que o vidro
e o formigón infrinxen na paisaxe exterior e, por extensión, nas nosas almas.

 

RECENSIÓN

 

Rubén Viéitez Conde

 

“Quen te dretrúe, casa forte? /

 

O máis recente traballo da galega Eva Diez, “RENACER” constitúe un

magnífico proxecto fotográfico de carácter marcadamente persoal e

fondamente intimista; anegado de matices e sabores que impactan e

conmoven directamente no espectador dun xeito case irrefutabel. Non en van,

a artista pontevedresa demostra con esta segunda incursión no mundo da arte,

unha técnica máis depurada e de maior precisión respecto a sua ópera prima

“Los que habitan”, afectada sobretodo por unha teatralidade estética de tintes

minimalistas, da que agora parece afastarse cun espontáneo evoluir que

transita de dentro cara afóra; na procura dunha imaxe menos purista e

conceptualmente mais limpa, pero igualmente simbólica e evocadora.

Máis alá do moito que poidan diferir ambos traballos, subxace un nexo común

que os vincula indefectiblemente, o intencionado interés e necesidade por

reflexar a conquista do hábitat e artellar ó redor desa idea un potentisimo

discurso visual sobre a maneira que temos de ver e sentirnos no mundo ou de

como éste remata por ser o reflexo da nosa intervención, o resultado das nosas

decisións e a consecuencia da nosa falta de compromiso.

A habitabilidade asi como o xeito que temos de vivir, é unha constante

inquietude no pensamento desta autora, fortemente influenciada polas

correntes existencialistas do seculo XX. Unha obsesión que nos contaxia con

esa particular mirada súa, capaz de penetrar os perpiaños ruinosos

devolvendolles a esperanza que endexamais deberan ter perdido. Para Eva a

CASA é un simbolo dual que lle permite traballar en direccións paralelas;

plantexar, por un lado, una reflexión exhaustiva sobre o abandono en todas as

súas vertentes, renunciando ó pasado que nos fixo ser quen somos, e

rivindicar, por outro, a importancia das pegadas, da familia, do pasado e por

extensión de todo aquilo que debe ser rescatado, revalorizado e rememorado:

o inmaterial.

Consciente ou inconscientemente o relato lírico que se debuxa ante nos,

condúcenos a revisar o pretérito para recompoñer a identidade, repoboando

lembranzas e enchendo de vida a memoria. Asumir isto é comprender o que

Neruda ou, máis recentemente, Agustín Fdez Paz deixaron dito na literatura: o

unico que nos queda é o amor, amor cara terra, amor á familia, amor polo

noso e por nós mesmos. Mantras que por outra parte se ven refrendados pola

autora, no presente ensaio fotográfico.

Renacer, que ben puido terse chamado “Cando todo esmorece” ou “As vidas

que non vivimos” é en realidade un lugar, un lugar ignoto onde todo aconteceu

e xa nada parece quedar non sendo un facho de luz acceso. Luz que é a

indiscutible raiña a través da cal se materializa a ausencia. Ausencia que é

perda e tamén esquecemento. Non son casas, son fogares, paraisos perdidos

que gardan con sixilo as pegadas dun tempo mítico. O máis avezado

espectador será quen ata de ouvir asubios e arrolos rebulindo no interior dos

pétreos encofrados. Ao mesmo tempo a crepuscular atmósfera apóderase da

escena, transmitindo unha sensación de falsa calma minutos antes de agoniar.

O futuro é inexorable, a vida unha aporía. Ataraxia e mais tarde, escuridade

O impecable e exquisito trato da luz crea un relato cinematográfico poucas

veces conseguido. Narra sen chegar a contar. As imaxes insinuan, suscitan,

arrrastran, apelan e interrogan. É o que podería chamarse a poética do

silencio, do sensorial; unha fotografía sinestésica de tal magnitude e

plasticidade que por momentos cremos estar vendo unha pintura con selo

impresionista, no senso mais prístino do termo. No fondo iso é o que Renacer

consegue, crear un impacto visual de colosal calado e trascendencia a través

dunha paisaxe que semella revivir épocas de gloriosos antergos.

Non debe pasar tampouco inadvertido que as fotografias rezuman tempo;

tempo do que foi e xa non é, dos que puideron ser, tempo do imaxinario, o

tempo mítico ó que se pretende retornar. Por vez primeira as agullas do reloxo

detéñense ao agarimo do luscofusco e conxelan ese mesmo tempo, inmortal,

no preciso instante onde morre o día e rompe as nocturnidade lúgubre, o

medo, as sombras, a barbarie. Unha calma a punto de extinguirse coma un

misto riscado.

Outra das grandes bazas de Renacer é o acertado uso de contrastes e forzas

antitéticas: a luz frente as tebras, a vida máis aló da morte física, a utopía

romántica versus a cruel realidade, a forza do efémero como inimigo acérrimo

das certezas mais atávicas. Esperanza e nostalxia conviven sen chegar a

acariñarse. O desacougo inicial remata por diluirse nun xogo de equilibrios

espacias que presentan unha ritualización imperiosa do medio físico; nada

acontece por azar. A casa é un espazo privado, íntimo, sagrado, inviolable,

pero amenazado pola hostilidade exterior desa taciturna vexetación que asexa

polas paredes e ameaza con devorar calquer resquicio de vida. A maleza chega

a tragar por completo os encofrados de pedra que manteñen erguidas algunha

das vivendas, máis nin por esas consegue matar por completo a ráfaga de luz

que Eva prendeu. A luz é por tanto un elemento reparador que nos convida a

sentirnos protexidos e seguros. O maternal e o fiminino en permanente loita

co exterior masculino. Os muros resisten. A luz non sucumbre.

Se atendemos ó modelo de arquitectura que amosan as imaxes, alén das

diferenzas, decatámonos que se trata de vivendas harmónicas, casas vellas,

illadas, á escala humana e ubicadas en primeiros planos de corte central. As

casas son albergues de lembranzas, o noso primeiro contacto co mundo, onde

construimos simbólicamente a nosa identidade. Do lar nunca chegamos a

despedirnos totalmente, dalgún xeito, retornamos sempre coma os paxaros

voan ao niño ou como a ovella volta o redil porque a CASA representa, por

riba de calquera outra cousa, o noso abeiradoiro (refuxio). Pero Eva vai máis

alá e mergúllanos a través das fiestras, no discorrer, no cheiro, na

personalidade, na liturxia e na alma de cada de cada vivenda particular,

entendida agora sí como FOGAR: esfera privada, abstracta e etérea contruida

ao abeiro da familia, da cal xermina a emotividade que envolve a Renacer.

A obra de Eva supera o marco puramente fotográfico e cárgase de case tantas

lecturas coma o célebre microrrelato de A. Monterroso. Nela converxen o

locus amoenus, o mito do ave fénix ou a resiliencia e fortaleza do ser humano,

metafóricamente ilustrada nos lonxevos alicerces (das vivendas) que resisten

incólumes o paso do tempo.

A pléiade de autores aos que Renacer rinde homenaxe dende o punto de vista

temático é notoria ademáis de abundante. O exemplo máis evidente recae no

famoso relato “Casa tomada” do arxentino J. Cortázar onde se fala da simbiose

que xorde entre a morada e os seres que a habitan, tamén Carlos Fuentes na

súa novela “Aura”, García Lorca na peza teatral “La casa de Bernarda Alba” ou

no poemario “La casa rota” da panameña Lucy Chau indagan e presentan

simbólicamente o espazo residencial coma un imago mundi. As referencias

recollense ata na esfera pictórica, ao apercibirse claras concomitancias,

lumínicas, coa obra “Filosofo en meditación” do maestro Rembrandt, onde

mutatis mutandis as ventás se convirten nos focos da estancia interior,

ateigada de silencio e tenebroso sosego.

Cómpre subliñar que a estética das ruinas tampouco é estrictamente novedosa,

alomenos no que atinxe ao fondo, posto que atopamos nutridos exemplos de

literatos que erixiron toda unha corrente en torno a ese tópico. Foi o caso de

Lope de Vega, entre tantos outros poetas barrocos, que actualizou por medio

desta temática clixés coma o paso do tempo, a fugacidade da vida ou a morte

como certeza inexorable. Ben é certo que, neste caso, Eva consegue xermolar

unha interesantisima viraxe; o feito de mudar o soporte comunicativo

facilítalle profundizar e mostrar descarnadamente, sen filtros, a fraxilidade da

memoria.Preocupante síntoma que, por outra banda, latexa cada vez con máis

forza no seo dunha sociedade moderna que respira inmunizada pola

indiferenza. Renacer é por tanto a perfecta alegoría entre o mundo que

quixemos ser (laudatio) e o mundo que destruimos (lamentatio). Paradoxa in

terminis, que namentres procura a reconciliazión coa CASA como eixo de

partida, atopa mais demandas sen resposta, e polo tanto, vacuidade. Pasado e

presente. Orixe e decadencia. Onte, fama, hoxe escombros.

Se para Andrade (2002:18): “O antropólogo é un fotógrafo que escribe o que

ve”, Eva Díez sería unha antropóloga de método, é dicir, primeiro mira, máis

tarde contempla e tras reflexionar imprime nese clic todas e cada unha das

emocións que meceron no seu padal ata roubarlle a alma. Quen sabe se é por

iso que as “postais” que compoñen RENACER estremecen do xeito no que o

fan. Enigmáticas casas que voltan á vida querendo reivindicar silandeiramente

o seu espazo dentro la parcela do universo. Porque no fondo só hai duas

cousas que nos poden certamente desvalixar a existencia ou esnaquizar as

esperanzas:

 

/ O lume ou a morte”

 

 

 

 

ENVERDECER A MEMORIA

                                                                                                         Vítor Nieves

 

Secan as herbas nos campos e volven enverdecer,

así fan amores vellos cando se volven a ver.

 

Eva anda á procura. O particular deambular de pensamento ligado sempre a unha trashumancia vital, lévaa a meditar sobre o espazo de conforto e a ubicuidade do mesmo. Ese espazo concibido como guarida de acougo, que é algo xa recorrente na súa obra. Ela muda constantemente o concepto de habitabilidade, racha cos estereotipos e dá voltas de dentro para fóra para confrontar a Casa.

É unha desas artistas con discurso profundo e pausado, porque gosta de ver antes que fotografar. É escrava do pensamento e fuxe de ateigar imaxes de xeito compulsivo, mastiga a súa contorna e fagocita filosofías. Aliás ten dixestións lentas. Non concibe o mundo da fotografía como unha simple colección absurda de imaxes que o espírito de consumo degolador leva ao autor ou autora a unha voráxine de pertenzas bidimensionais que enchen maletas e atrapallan o camiño. Eva Díez fotografa para entender, e logo de debullar longos tempos, fixa en papel aquel coñecemento adquirido para partillalo nun intento dun novo feed back da espectadora para apropiarse de novas visións do seu cosmos.

Formalmente, entre «Os que habitan» (o seu anterior ensaio) e «Renacer» semellan aos ollos neófitos traballos distantes. Son. En tempo e en madurez. Mais non no xeito que ela ten de relacionarse co que a rodea e con esa procura do concepto Casa como albergue ou fogar.

Coma na copla tradicional que serve de cabezallo a este texto, Eva Díez enverdece as casas no punto e hora que as ve e establece unha relación con elas, que poderiamos comparala con moitas formas de amor. Nese proceder de escenificación –habitual na súa obra– dá luz ás pedras que noutrora foran casas, humanizándoas na procura da calor que xa perderon polas fendas que se abren para dar paso á natureza voraz.

Lonxe de caer en artificios esteticistas, como xa acontecera no seu traballo anterior, o relacionamento que establece co fotografado vai para alén da iluminación e do atrezzo, pois para a artista ten máis peso o vital e que o propio click, que banaliza e desacraliza nun instante que podería até non facer ela. A relación coas ruínas convértese nun exercicio paradóxico no que, tendo como obxectivo procurar a reconciliación coa Casa como punto de partida e centro neurálxico e de acubillo, só consegue é atopar máis dúbidas que transporta á espectadora ou espectador.

O mergullo no seu traballo lévaa a adentrarse na historia da casa, a embebedarse das historias que ecoan nas paredes tombadas para ter unha relación que non fica nun simple rexistro fotográfico. Así, a iluminación que lle agasalla ás ruínas lévanos rapidamente a un pasado que se fai presente contínuo do que nos cuartos da casa tiña acontecido. Fálanos do humano, das rutinas, de tradicións, de historias familiares, e de historias que ultrapasaron as paredes da casa para ser de dominio da comunidade máis próxima.

Estamos ante o ensaio fotográfico elixido como o mellor traballo na Galiza neste ano. O traballo de Díez é un proxecto fotopoético que visibiliza de maneira radical as oposicións esenciais da fotografía: luz e escuridade, primeiro plano e plano de fondo ancorados por insinuacións de planos medios, vacuidade e porén presenza alén do que vemos. Renacer rexistra um oxímoron: unha extraordinaria beleza, aliás, inquietante.

O impacto da súa fotografía reside en construír unha paisaxe que renace dun mundo que agoniza, das ruínas que se resisten a desaparecer sempre que haxa luz que as ilumine. A mesma luz que se enfronta á escuridade que as condena ao esquecemento. A mesma luz que Eva vén de aportar para as fotografar.

Nas imaxes hai unha calma inquietante que conxela o silencio, que relata a poética presenza das sombras, o calar da vida, o esmorecer dos sons, a agonía das pedras… Imaxes oníricas que devolven o calor humana do lar aos restos decadentes e nos convidan a entrar nesas casas para sentir o misterio da súa poesía visual e, se cadra, revivir o que xa foi.